کتاب آینده پژوهی، پارادایمی نوین در برنامه ریزی، با تاکید بر برنامه ریزی شهری و منطقه ای
دانشگاه تهران منتشر کرد: کتاب آینده پژوهی، پارادایمی نوین در برنامه ریزی، با تاکید بر برنامه ریزی شهری و منطقه ای
چکیده
در هر تعریفی از برنامه‌ریزی، نگاه به آینده و آینده‌نگری به‌مثابۀ بخش تفکیک‌ناپذیری مطرح می‌شود، از این دیدگاه برنامه‌ریزی فعالیتی است برای ایجاد آمادگی در مواجهه با آینده. واکاوی فرایند تاریخی تغییر جایگاه آینده در برنامه‌ریزی از شیوه‌های مختلفی حکایت دارد که بسته به پیچیدگی جوامع، ابزار و تفکر برنامه‌ریزی تغییر و دگرگونی یافته است. از پیشگویی آینده با رمل و اسطرلاب و شیوه‌های جادوگری و نجوم تا پیش‌بینی بر اساس روش‌های آماری و ابزار پیشرفتۀ ساخت دست بشر دو مرحله از نگاه به آینده طی شده است. در همۀ طول تاریخ بشر کشف آینده و
پی بردن به قوانین آن به یکی از آرمان‌های دست نایافتنی بشر تبدیل‌شده است. تقدیرگرایی تفکر مسلط بر آینده‌اندیشی انسان در تمام تاریخ بشر بوده است. سده‌های بیستم و بیست‌و‌یکم با همۀ دستاوردهای علمی و فناورانۀ خود دستاورد مهمی در زمینۀ اندیشۀ آینده برای انسان و علوم انسانی داشت و آن باور به تغییر آینده و قائل شدن جایگاه فعال برای انسان در شکل بخشیدن به آینده بود. این دوران را می‌توان سومین دورۀ اندیشه در زمینۀ آینده دانست. دراین راستا آینده‌پژوهی درپی ارتقای جایگاه انسان در رویکرد به آینده، ساده کردن پیچیدگی‌ها و فراهم آوردن بستری برای ظهور توانایی‌های بشری در همۀ ابعاد و زمینه‌هاست. به‌کار‌گیری آینده پژوهی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای که موضوع آن شناخت، تحلیل و برنامه ریزی برای شهرها و مناطق بعنوان پیچیده ترین ساخته های بشری است،امری ضروری است. هدایت برنامه‌ریزی‌شدۀ یک جامعه به سمت آینده‌ای معلوم (که مطلوب هم باشد) تنها از طریق ایجاد تصوری مشترک از آینده ممکن است، بنابراین یکی از اصلی‌ترین مسائل پیش روی برنامه‌ریزان شهری در محیط پیچیدۀ شهری ایجاد چنین تصوری است که در آینده‌پژوهی به‌طور مفصل به این مقوله پرداخته می‌شود. در این پژوهش سعی بر آن است با مرور مبانی علمی در حوزه آینده پژوهی شهری و سپس بررسی طرح های توسعه شهری و منطقه ای در ایران، ضعف ها و چالش های اساسی انها در مواجه با آینده و ساخت آینده های مطلوب بررسی شود و پیشنهادت اصلاحی در این زمینه ارائه شود. نتایج نشان می دهد علی‌رغم همگامی شهر ایرانی با تمام دگرگونی‌های فضایی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در بعد جهانی، برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای امروز کشور با چالشی جدی مواجه است که همانا رویکردهای غیرفعال و ناکنش‌گرانه به تغییرات جهانی است. وضع کنونی شهر ایرانی که بازتاب‌دهندۀ تفکرات برنامه‌ریزی در سطوح مختلف است، در بسیاری جهات نگران‌کننده است. آیندۀ مبهم این شهرها، جایگاه نامناسب و تعریف‌نشدۀ برنامه‌ریزان و شهروندان و حتی در سطوح دیگر بازار و دولت پیامدهای گسترده‌ای برای این شهرها و شهروندان آن خواهد داشت. زمان آن رسیده که جامعۀ علمی کشور و نهادهای مردمی و ارگان‌های برنامه‌ریزی برای ساماندهی به برنامه‌ریزی، به‌منزلۀ ستون اصلی تغییر در ساختار فضایی، گامی بلند به سوی ایفای نقش کنشگرانه در آیندۀ کشور بردارند. نگاهی به رویکردها و اصول مطرح در برنامه‌ریزی کشور، علی‌رغم گام‌های مثبت در دهۀ ۸۰، نشانی از جایگاه مشخص برنامه‌ریزی، شهروند کنشگر، برنامه‌ریز و رویکردهای نوین علم برنامه‌ریزی نمی‌دهد. مجموعۀ پیش رو، با همۀ کاستی‌هایی که نگارندگان گاه به آن واقف و گاه در انتظار نمایان شدن آن هستند، با امید طرح مسئله (حداقل) در زمینۀ آینده‌پژوهی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای و مطرح کردن روش‌های متداول این بخش‌ها تدوین‌شده است.
نگارش و چیدمان نوشته‌ها در قالب چهارفصل بوده که فصل آغازین مباحثی را در حوزه برنامه‌ریزی باهدف مشخص نمودن جایگاه، مفاهیم و تحولات آن مطرح ساخته است. این فصل به‌عنوان دروازه ورود به بحث اصلی در بردارنده دیدگاه‌های نوین برنامه‌ریزی و شیوه‌های تفکر در برنامه‌ریزی جهانی است.پرداختن به مفاهیم اصلی در حوزه برنامه ریزی و اشاره به دو رویکرد اصلی نتیجه گرا و فرآیند محور در برنامه ریزی به عنوان نقطه شروع بررسی روند تحولات برنامه ریزی مدنظر قرار گرفته است. در واقع این فصل پیش نیاز ورود به عرصه جدیدی است که نگاه به آینده را با توانمندی بشری در هم آمیخته و علم آینده پژوهی را شکل داده است.
فصل دوم، با عنوان آینده‌پژوهی به موضوع اصلی ارتباط دارد. ارائه تعاریف، آینده‌پژوهی، ابعاد، ساختاربندی و گستره این علم، موضوعاتی است که در این فصل به آن پرداخته شده است. مفاهیمی زمانی در برنامه ریزی آینده نگرانه، واژه های همچون تغییر، عدم قطعیت، پیچیدگی و … به عنوان بنیان های آینده پژوهی در حوزه عمومی طرح شده اند.
این بدان معنا ست که این بخش حوزه عمومی آینده پژوهی را هدف قرار داده است.
رویکردها، روشها و مدلهای آینده‌پژوهی در فصل سوم مورد بحث قرارگرفته است. این فصل حاوی مهم‌ترین روشها و مدلهای آینده‌پژوهی است و می‌تواند به‌عنوان چارچوبی مناسب برای مطالعه بیشتر در کاربست این مدل‌ها در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای در ایران مدنظر قرار گیرد.
درنهایت فصل چهارم به‌عنوان آخرین بخش، به‌جایگاه آینده‌پژوهی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای در ایران و جهان اختصاص‌یافته است. تلاش شده تا در این فصل به کاربردهای آینده‌پژوهی در این علم و همچنین رویکردهای کنونی در ایران و جهان پرداخته شود و راهی برای مطالعه بیشتر بازنمائی گردد.
نگارندگان از تدوین این مجموعه دو هدف اصلی را دنبال می کنند: نخست طرح و شناساندن حوزه ای نوین در عرصه برنامه ریزی به صورت عمومی و دوم طرح موضوع پیوند میان رویکرد های آینده نگارانه با عرصه برنامه ریزی شهری و منطقه ای. همچنانکه علم آینده پژوهی و رویکردهای آینده نگارانه در حوزه برنامه ریزی کشور جوان و در حال اثرگذاری است، در حوزه برنامه ریزی شهری و منطقه ای نیز این اثرگذاری در حال شکل گیری است. بنابراین ، شناسائی ابعاد پیوند، ارتباط و کاربست این دو حوزه برعهده دانشگاهها، دانشگاهیان و خبرگان این رشته است .
اهداف آموزشی این کتاب بطور خاص آشنا نمودن دانشجویان و متخصصین حوضه مطالعات شهری با مفاهیم و ادبیات آینده پژوهی، نظریه های این حوزه، روشها و مدلهای مربوطه، تجارب و نحوه ی بکارگیری آینده پژوهی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای است.
مخاطبین این کتاب دامنه گسترده ای از دانشجویان در رشته های مرتبط با برنامه ریزی و مدیریت شهری و منطقه ای شامل دانشجویان رشته های شهرسازی، جغرافیا، مدیریت شهری، علوم اجتماعی و آینده پژوهی است. همچنین این کتاب می تواند مورد استفاده متخصصین و مدیران مربوطه در ادارات شهرداری، مراکز مطالعات و برنامه ریزی، استانداریها، سازمانهای مدیریت وبرنامه ریزی و غالب نهادهای برنامه ریزی بخشی قرار گیرد.
براین این باور هستیم که این اثر همچون غالب پژوهش های علمی ، کاستی هایی دارد یکی از دلایل این امر، نوپا و جوان بودن عرصه آینده پژوهش دلیل اینکه از آغاز کنندگان مطالعه در عرصه آینده پژوهی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای است، هدف گشایش دری به سوی پیوند این دو حوزه علمی گذاشته است، بنابراین در آغاز راه بوده و امید است با همت عالی دانشگاهیان و فرهیختگان کشور، این راه ادامه داشته ودیگر آثار و پژوهش های به غنای این اثر بیفزایند.
در پایان امید است پژوهش پیش‌رو، آغازی بر مطالعات گسترده در این زمینه به‌ویژه در مجامع دانشگاهی کشور باشد.
همچنین از تمامی دانشگاهیان، حرفه مندان و دانشجویان رشته های مرتبط با این مجموعه درخواست می کنیم ، کاستی های کتاب را جهت اصلاح و ویرایش در نسخه های بعدی، به نگارندگان انتقال دهند .