نظام های نوآوری

نویسنده: امیرحسین رهبر (دانشکده علوم و فنون نوین، دانشگاه تهران)

نظام های نوآوری

نظام نوآوری شبکه­ای از نهادها در یک مرز مفروض
(اعم از ناحیه­ای (استانی، ایالتی مانند یکی از مقالاتی که ضمیمه
کردم)، ملی، منطقه­ای و بین­المللی) می­باشد که فعالیتها و تعامل آنها باعث
توسعه، ورود،  اصلاح و اشاعه تکنولوژیهای
جدید می شود. جالب آنکه با وجود روندهای اخیر نظیر جهانی سازی، هنوز هم سطح ملی از
اهمیت خاصی برای تحلیل نظامهای نوآوری برخوردار  است.

نباید از نظر دور داشت که تقسیم­بندی بازیگران فناوری و نوآوری کشور
به سه دسته­ی صنعت، دولت و دانشگاه از جایگاه ضعیفی برخوردار است. چرا که اجزای
درگیر در حوزه­ی فناوری و نوآوری کشور و ارتباطات و عرف­های میان آنها فراتر از
این تقسیم­بندی ساده­است. و نظام ملی نوآوری زاده­ی همین دغدغه است. نقش هر کدام از
دستگاه ها در مراحل مختلف عناصر تشکیل دهنده این نظام مشخص و معین است. در نظام
فعلی نوآوری که چندان پاسخگوی نیازهای علمی و فناوری کشور نبوده، بیشتر دولت و
دانشگاه ها محور توجه بوده اند. در حالیکه در نظام نوآوری سیستمی و کارآمد به نقش
همه دستگاه ها و نهادها مثل قوه قضاییه، وزارتخانه های کلیدی مثل صنایع و معادن،
وزارت علوم و آموزش و پرورش توجه و از سوی دیگر به نقش سازنده صنعت و بخش خصوصی و
بنگاه های تولید تاکید می شود.

طبق
نتایج یکی از مقالات ایرانی در پایین ترین سطح نقشه استراتژی باید سرمایه اجتماعی
به عنوان زیرساخت نظام ملی نوآوری قرار گیرد و نظام ملی نوآوری نیز به نوبه خود
زیرساخت توسعه اقتصادی است که در بالاترین سطح نقشه استراتژی قرار خواهد گرفت. و این نشان می­دهد که نظام ملی نوآوری یک مفهوم معلق در آسمان نیست
و باید در کنار سایر مفاهیم توسعه­ای مورد توجه قرار گیرد.

نقطه­ی جالب توجه دیگر این است که نظام ملی نوآوری
به شدت تحت تأثیر مفهوم نهادگرایی در علوم اجتماعی قرار دارد و هر پیشرفتی در آن
حوزه می­تواند به بهبود در نقشه­های جامع علمی-فناوری منجر شود. مثلاً در میان­آیندگی
(intercurrence) و جاسازی کردن (embeddedness) از
جمله­ی این مفاهیم است که David M. Hart ابراز امیدواری کرده در آینده منشا بهبود در تنظیمِ نظام ملی
نوآوری باشد.

بازیگران نظام های ملی نوآوری کشورهای مختلف
درظاهر با هم متفاوتند ولی اغلب کارکردهای مشترکی دارند. آنچه که از تعریف
صرف  نهادها (به مثابه­ی زیرساختها) مهمتر
است شیوه­ی چینش و تقسیم وظایف بین آنهاست. مثلاً یکی از پژوهشگران انباشتگی
نقشهای مختلف روی NSTDA را یکی از علل مهم شکست
تایلند می­داند.

ممیزی نظام های نوآوری مبحث مهمی است که بر مبنای رویکردهای مختلف به
این نظام ها می­تواند به انحائ مختلف تعریف شود. روش پرهزینه­ی نگاشت نهادی و
دستور العمل اسلو (تعریف شاخص­های نوآوری) از جانب استاد محترم مورد اشاره قرار
گرفت. در مقالاتی که من ضمیمه نمودم ۲ روش دیگر نیز مطرح شده است که الیته این
روشها مستقل از یکدیگر نیستند. در یکی از مقالات الگوبرداری (Benchmarking)   با توجه به ماهیت ارگانیکی نظام های نوآوری برای
تعیین درجه­ی کارایی(x-efficient) و اثربخشی (x-effective) به­کار گرفته شده­است. البته می­دانیم که استعمال این رویکرده
منوط به کشفِ یک best practices که شرایط بومی­اش به ما
نزدیک باشد.

روش دیگر
را تعدادی محقق چینی بر مبنای یک رویکرد سیستمی نسبت به ارزش خلق شده در نظام
نوآوری ارائه نموده­است. این رویکرد به نظام نوآوری به مثابه­ی یک سبد از پروژها
می­نگرد لذا در این میان هم مدیریت تک­تک پروژه­ها مهم است و هم مدیریت پرتفولیو
به نحوی که بین پروژه­های مختلف هم­افزایی صورت پذیرد و  د ادامه سه متغیر مختلف به نامهای:

element efficiency,  integration efficiency , structureefficiency

تعریف می­کند
و سعی می­کند ارزش خلق شده را در غالب این سه متغیر بسنجد و لذا به نوعی جامعِ هر
دو رویکرد خرد (رویکردهای مبتنی بر قابلیت) و کلان (نهادی) می­باشد.